“De Nieuwe Boer is ...” is een conferentie over de boer van de toekomst. De landbouwtransitie is een heel publiek thema geworden – en wellicht zelfs inzet van de komende verkiezingen. Steeds centraler staat de vraag hoe we in Nederland ons voedsel produceren en welke milieulast we daarbij wenselijk achten. Het zogenaamde perspectief waar boeren naar vragen is nog vooral in mist gehuld of beter: kent vele wensbeelden en visies. Telkens weer komen aspecten van dit thema terug in de actualiteit. En telkens weer lijkt de menselijke maat uit het oog te zijn verloren. Want wat betekenen stikstof, derogatie, kaderrichtlijn water, innovatie of gebiedsaanpak nou eigenlijk precies voor de boer zelf? Daarom organiseert het Nieuwe Netwerk de conferentie “De Nieuwe Boer is ...” om aan de hand van een tiental workshops met concrete voorbeelden te komen hoe boeren zelf de transitie vormgeven
De Conferentie werd geopend door Tamme van de Wal, voorzitter van het Nieuwe Netwerk (NN). Hij benadrukte dat de menselijke maat verloren is gegaan maar dat deze belangrijk is om weer de verbinding te zoeken tussen burger en boer. Daarbij is het Nieuwe Netwerk geen partij maar een platform dat in dienst wil staan om de transitie in de landbouw te ondersteunen.

De keynote sprekers van de dag waren Margriet Goris, onderzoeker regeneratieve landbouw WUR, Joost van Oostrum, burgemeester van gemeente Berkelland, Alex Datema, directeur Food&Agri Rabobank NL en Harold Zoet, de landbouw-gedeputeerde bij de Provincie Gelderland.

Als lid van de onderzoeksgroep naar regeneratieve landbouw, (RegeNL) werkt Margriet Goris samen met 100 pioniers en 1000 boerenbedrijven, om in plaats van maatregelen doelen te stellen om de transitie vorm te geven. De transitie is allang aan de gang en reikt over de sector heen, maar een vliegwielfunctie door een groep van actieve partijen, zou op een andere manier aan waarde creatie moeten doen door middel van een systeem aanpak en nieuwe normen.

We zitten midden in de chaos op het platteland, aantallen boerenbedrijven loopt achteruit, droogte en natte periodes zijn in de war en de juiste grondwaterstand een vraag, minder varkens maar meer geiten, naast de klassieke veehouderij worden nevenfuncties geprobeerd. Boeren weten als geen ander wat het is om duurzaam te weken, en er is een nieuwe generatie die dit op wil pakken. Maar de onzekerheid is groot en de boeren verzuipen in de regels. Het programma Vitaal Platteland is er om het toekomstig erf in de Achterhoek veilig te stellen, zoals Joost van Oostrum toelichtte. Hierbij is er innovatie, kijkt men naar schaalvergroting of verkleining, zijn er proefboerderijen met leerprogramma’s en studiegroepen voor boeren en werkt men aan een gereedschapskist voor het landelijk gebied. De burgemeester geeft aan dat alle stappen ten spijt, ook in Berkelland een aanzienlijk deel van de boeren gaat stoppen of inmiddels al gestopt is. De burgemeester geeft ook aan dat wat hem betreft het niet gaat om een nieuwe boer, maar dat de mensen die het doen nog steeds dezelfde zijn met passie voor het boerenwerk, maar met nieuwe inzichten en kennis dan toen. De gemeente werkt direct met deze ondernemers en heeft de menselijke maat, en de menselijke kant van de transitie zeer goed voor ogen.

De stap naar de Rabobank door Alex Datema, was er een met duidelijke vragen over waar hij staat en wat hij wil bereiken. Omdat ongeveer 80% van de boeren klant is bij de Rabobank, moet deze kijken hoe deze boeren kunnen worden ondersteund tijdens de transitie. Het is een systeem probleem, want tot nu toe is het landbouwsysteem ingericht op geld en de economie, en wat het goedkoopste is. Alleen deze wereldprestatie heeft te veel bijeffecten, en alleen stukjes verbeteren werkt niet. Ingezet moet worden op brede welvaart, niet alleen een die alles in geld berekend. De Nieuwe Boer conferentie kan dan ook antwoorden zoeken op “hoe draag ik bij aan deze brede welvaart”. De Rabobank en de consumenten komen er ook niet uit, want het is breder dan de corebusiness van voedselproductie. Het is een systeem waarin ook water, landschap en de natuur meegenomen moeten worden. Vier systeemkeuzes zijn van belang: duurzaam voedselproductie die goed betaald wordt, het doel achter de productie bv water kwaliteit, ecosysteemdiensten die betaald moeten worden, en gebiedsgerichte grondpolitieke aanpak omdat grond cruciaal is om te kunnen sturen.

De Nieuwe Boer is ... Afrekenbaar – de Afrekenbare Stoffenbalans werd door Remkes geïntroduceerd, maar wat betekent dat dan?
Volgens Wim de Hoop (Kennis Center voor Groene Groei) is er een te groot gat tussen kennis en innovatie. Wel is er veel potentie om de samenhang tussen 4 biologische processen op elkaar af te stemmen binnen de N-kringloop, te weten 1) Koe -> 2) mest -> 3) bodem -> 4) voer/ gewassen. Daarbij worden de problemen met betrekking tot de bodem en de grasmat te simpel bekeken, en is er een betere analyse is nodig.
Om dit aan te pakken zijn veel innovaties nodig waarbij gekeken moet worden naar de bodemkwaliteit die aan de basis van de mestkeuken moet staan. De kwaliteit van gras varieert maar daar moeten we meer van weten, bijv. door een ureum meter te gebruiken. De voeding van het grasland, de veestapel en de akkers kunnen dan worden bijgestuurd en met goed voeren kunnen emissies ook verminderd. De kwaliteit van vers gras moet bekeken en verbeterd worden ook tijdens opslag, daarbij hoort op de juiste tijd en manier hooien en inkuilen. Wat zijn de essentiële aminozuren en waar bevinden deze zich in de natuur? Precisie bemesting, de juiste hoeveelheid op de juiste plaats is van belang. Wanneer we biologisch/ regeneratief boeren dan is minder bijsturing nodig met producten van buiten. Ook in het drinkwater zien we grote verschillen in kwaliteit, tussen gebieden met conventionele landbouw en veeteelt waarbij kunstmest en andere stoffen worden gebruikt om de productie te maximaliseren en gebieden waar meer extensief biologisch/regeneratief wordt gewerkt. Maar een transitie naar een nieuwe manier van werken vereist moed, geld en perspectief.
De Nieuwe Boer denkt al integraal, combineert kennis en ervaring met betrekking op alle werkzaamheden en als deel van het ecosysteem om hem/haar heen. Maar het beter begrijpen, meten en sturen - zal helpen om minder uitspoeling van belangrijke stoffen te krijgen en een reductie van emissies. In vergelijking met nu is de transitie daarom ook extensivering i.p.v. intensivering. Als resultaat zal er een betere kwaliteit zijn van de melk door betere voeding met vooral veel vers gras en hooi. Naast milieuwinst, is er dan ook minder kunstmest en krachtvoer nodig, en dat levert een economisch voordeel op voor de boer.

De Nieuwe Boer ... regelt het zelf met zijn buren – grootschalig experiment natuur-inclusieve landbouw in het Buijtenland bij Rhoon; Rosanne Dekker en Jenny May (VINU)
Rhoon is een hechte gemeenschap, maar er is onrust ontstaan omdat men het gebied (polder) onder water wil leggen en zo de landbouw niet meer mogelijk is. Provincie had al een bestemmingsplan, maar de boeren kwamen met alternatief gebruik, waarbij de akkers en natuur met hoge ecologische waarde behouden konden worden.
Waarom was er geen gebiedscoöperatie aan het begin van het proces, want een vaak voorkomend probleem is dat er beleid wordt gemaakt en er dan een ingrijpend plan komt wat leidt tot onrust. Dit heeft te maken met de top-down approach, en er is dus een systeemverandering nodig. We hebben regelingen nodig waarbij de burger zelf het initiatief kan nemen en daarbij mag de provincie alleen de randvoorwaarden stellen.
Wat wordt voorgesteld is om samen een plan te maken, waarbij de randvoorwaarden o.a. zijn de gezamenlijke/gedeelde belangen en de samenwerkingsbereidheid. Gebiedscoöperaties van ondernemers en gebiedsorganisaties, voeren een gezamenlijke visie uit. Door samenwerking met de provincie kan ook voor aanvullende financiering gezorgd worden, maar allemaal onder de paraplu van een coöperatieve vereniging. Staatssteun voor een gebiedscoöperatie is nog onduidelijk want er zijn aanbestedingsrechten en regels en vooral wanneer een deel van geld naar de organisatie gaat. Voor beleid moet de overheid de gebiedscoöperatie raadplegen, en gemeentes en instanties hebben al veel interesse getoond zoals blijkt bij bestaande gebiedscoöperaties. Bij de provincies ligt dit lastiger vanwege traditionele gewoontes. Verbetering van de afzetmarkt kan worden bewerkstelligd wanneer men streekproducten gebruikt en deze producten ook in de buurt kan afzetten, maar er is een uitbereiding nodig mogelijke verdienmodellen, want boeren kijken waar meeste geld verdiend kan worden, en het lijkt erop dat dit lokaal vaak meer is. Ondersteuning en voorlichting organiseren is nodig, waarbij men voldoet aan de maatschappelijke voorwaarden zonder negatieve invloeden. Boeren kunnen dit zelf regelen via gebiedscoöperatie na afspraken over wie doet wat, waarbij ook de beschikbare grond wordt verdeeld.

De Nieuwe Boer is .... Een Kringloop-landbouwer; Francisca de Wit (Partners for Innovation), Mathias & Corienne Verhoef (Boerenbedrijf Morgendauw Verhoef), Ed Weijdema (Zuid Holland)
‘Samen natuurlijk’ werkt met een toolbox voor natuur-inclusieve landbouw, die ontwikkeld wordt als een soort Deltaplan voor de Biodiversiteit, door het LifeIPAll4Biodiversity. Men gebruikt een Kansen Analyse voor Natuur Ontwikkeling (KANO) als start van het gebiedsproces. Dit is een quickscan die de kansen voor natuurgebieden in beeld brengt, en inventariseert welke acties bijdragen aan de verbetering van de algehele natuurkwaliteit. De tool maakt het mogelijk om betrokken partijen, zoals beheerders, provincie, gemeenten, agrariërs, waterschappen, natuurexperts en anderen een stem te geven, en om samen inzichtelijk te krijgen waar de prioriteiten voor herstel van natuur en biodiversiteit liggen.
Een pilot die wordt uitgevoerd in de Donkse Laagte in Zuid Holland, waarbij boeren biologisch gingen werken. Na een spannende financiering is men van start gegaan en dit heeft goed uitgepakt. Bemesting is nu met eigen mest, want men hanteert een manier waar mest en urine worden gescheiden, en de eigen mest met een hoog eiwitgehalte wordt opgewaardeerd in een Bokasi-kuil (mest en maaisel) met melkzuurbacteriën en klei mineralen. Het resultaat is veel arbeidsvreugde, koeien eten gras en het gras blijft langer doorgroeien, de bodem is minder verdicht en verbeterd omdat men ook minder zware machines gebruikt, een zeer rendabele manier van werken en het neemt druk weg bij natura 2000 gebieden.

Workshop “regelt zelf met buren”

Workshop “kringloop landbouwer”

De Nieuwe Boer is ... Waterbeheerder – “te nat en te droog” en hoe verhouden de waterbehoeftes van landbouw en natuur zich? Rene Voogt en Jessica Nuboer (Sensoterra), Jan Wijnen (BioScope, akkerbouwer), Manon Scholte (Waterschap Vallei en Veluwe)
In de regio Food Valley, werken het bedrijf BioScope en Sensoterra , met Jan Wjnen, Rene Voogt en Jessica Nuboer, aan precisie-landbouw. BioScope gebruikt een model waar satellietbeelden, bodemkaarten, gewasgroei, bodemvochtmodellen en weerdata gebruikt worden om een optimale beregening strategie te berekenen. In het abonnement wordt voor de komende 3 dagen aangegeven wanneer en hoeveel water een perceel nodig heeft. Het bedrijf Sensoterra International BV levert bodemsensoren of meters om
constant het vochtgehalte in de bodem te meten.
Droogteschade is economisch en ecologisch vaak schadelijker dan een natte situatie, maar de omstandigheden zijn niet meer zo maakbaar als dat we gewend zijn. We moeten dus nu kijken hoe we de natuur voor ons kunnen laten werken, omdat alles invloed heeft op elkaar. In de workshop werd veel kennis uitgewisseld en ook gediscussieerd over het belang van een optimale beregening om voldoende water te houden voor natuur en andere functies. Manon Scholte van het waterschap beaamt dat het soms lastig is alle partijen tevreden te houden en werkt daarom liever samen met boeren aan een integrale kijk op waterbeheer, waarbij boeren en waterschap samen kijken waar en wanneer en hoeveel water nodig is – in de bodem en voor beregening. Voor Manon is de bodem de basis en zij stimuleert boeren om meer inzicht in de bodem te krijgen zodat ook de daaraan gekoppelde waterbehoefte een betere plek krijgt in de dagelijkse bedrijfsvoering.

De Nieuwe Boer is .... Slim(mer) - over gebruik van data en kennis bij gebiedsbouwplannen en implementatie van kringlooplandbouw; Paul van Zoggel (BvdT ZOZ) en Jacob van den Borne (aardappelteler, ondernemer)
Paul van Zoggel en Jacob van den Borne vragen zich af of de kwaliteit op de percelen kan worden verbeterd? Wat gebeurt er op een perceel, wat is de opbrengst op dit perceel? Hoe verhoudt zich dat t.o.v. andere perscelen in opbrengst.
Wat is nodig voor precisielandbouw? Hoe kan je op de juiste tijd en juiste plaats iets doen? Dit kan alleen als je data verzamelt van de omgeving, over het weer, de bodem etc. Daarbij komen we in de driehoek terecht: techniek, data en doelen. Hoe ziet de boerderij van de toekomst eruit? Het is nodig om een visieplan uit te voeren met verschillende organisaties, op basis van data en ideeën over wat er mogelijk is.
Tijdens dit programma werkt men samen aan gestelde doelen, zijn er tekensessies, en berekent men samen wat er nodig is door data te verzamelen, te delen en te bespreken, van de grond en de gewasprestaties. De opbrengst wordt vergeleken en gekeken wordt naar welke vergelijking er nog meer te maken is voor een groene toekomst. Daarbij is er een economische en ecologische waarde. Hoe past robotisering daarin, en bv door een drone die van veraf kan worden bestuurd, dus geen vervoerskosten. Alleen in hoeverre kan je robots alleen laten, en een andere uitdaging is de regelgeving (compliance). Experimenten zijn nodig om oplossingen te bieden: Fieldlabs, innoveren en natuurlijk samenwerken met instanties.

De Nieuwe Boer is ... Coöperatief; Dirk Jan Schoonman (Gebiedscoöperatie Zuidelijke Ijsselvalei)
Een melkveehouder in Brummen, Dirk Jan Schoonman, werkt ook met een gebiedsgerichte aanpak. In zijn regio zijn 3 natura 2000 gebieden, en de landbouwsector is van vitaal belang. De provincie, stedendriehoek en de sector zijn aan het kijken naar extensivering van de landbouw. Er zijn cursussen en inspiratiebijeenkomsten voor de boeren om te kijken naar natuur-inclusief boeren. DE 40 boeren in Brummen doen allemaal mee, maar waar het daar om gaat is ook dat er voldoende grond is. Omdat de natuur en de landbouw verweven zijn moeten deze niet uit elkaar getrokken worden, en daarom is er in maart 2023 een Gebiedscoöperatie opgezet. Deze is zoals de Duinboeren, boeren in het Binnenveld, het markenmodel, etc. Hierbij gaar het om jong en oud, intensief en extensief, ruimte en opleiding met elkaar te verbinden om tot een productief systeem te komen wat ook een rentmeesterschap is.
Om de juiste visie te vormen moeten mensen erbij betrokken worden, en men moet daarbij kijken wat gewenst is. Je kan alleen lid worden als je grondgebruiker bent. De stedendriehoek werkt mee en heeft een leernetwerk en is een aanspreekpunt. Het waterschap werkt mee aan aspecten zoals beter bodembeheer en hoe de reststromen en sloten te organiseren. Er worden door de provincie boerenbedrijven opgekocht, en er was een afspraak om een grondbank in te stellen, zodat de grond van boeren die ophouden weer onder de actieve boeren kan worden verdeeld. Waar nodig kan er zelf kavelruil plaatsvinden. Maar de vraag is of dit werkt, want er zijn ook andere behoeften waar grond voor nodig is, en de coöperatie roept de provincie en de gemeenten op om die conflicten moeten te bekijken, en landbouwgebied te behouden zodat er wel levensvatbare bedrijven overblijven.

Workshop “waterbeheerder”

Workshop “slimmer”

De Nieuwe Boer is ... Kunstmatig intelligent – hoe niet technologie in kunstmatige intelligentie zorgt voor een andere manier van boeren; Jenny May (VINU) en Herre Bartlema (Precisiebemester)
Tijdens deze sessie werd intensief gediscussieerd over de rol van kunstmatige intelligentie en wat daarmee zoal kan. Ook was er aandacht voor risico’s en onbedoelde neveneffecten. Aan de hand van voorbeelden namen Jenny en Herre het gezelschap mee langs technologische uitdagingen en ethische dilemma’s. Is kunstmatige intelligentie straks een ‘onafhankelijke bedrijfsadviseur’ die door toegang tot de actuele gegevens van een bedrijf en een onuitputtelijke kennisbron als het internet een boer helpt in zijn dagelijkse beslissingen. Immers, onafhankelijke adviseurs zijn er niet veel meer. En kan Kunstmatige intelligentie de complexe taken in gebiedsprocessen oplossen of ondersteunen? Want ook daar lopen velen vast in de complexiteit en de verbondenheid van alle aspecten. Een appeltje-eitje voor de KI – zou je zeggen.

De Nieuwe Boer ... serveert salade aan koeien – met een andere bedrijfsvoering voor regeneratieve melkveehouderij; Niek Bloemendal (Pure Graze)
Het gras is in de conventionele landbouw normaal wat korter. Nu laten we het gras langer groeien, kalk en ook zaden toevoegen inclusief mengsels met bv. klaver. Maar is dit financieel rendement en duurzaam?
De oplossingen zijn er als men de input verlaagd (toevoegingen), de maximale beweiding toepast, de droogte tegengaat, en gebruik maakt van productief kruidenrijk grasland (mengsels van grassen, klavers, kruiden) met polvormende rassen. Wanneer je later inschaart, dan bloeit het gras ook steeds later, wat leidt tot een hogere plantaardige productie, minder kunstmest en stikstof. De bodemkwaliteit verbetert ook, en er ontstaat droogte resistentie, en daarmee is deze methode duurzamer, tegen lagere kosten.
Dit kruidenrijk gras (50%) geeft ook betere financiële resultaten: 2 – 3% meer melk per koe per dag, geen kunstmest en minder krachtvoer nodig. Een toekomst met compleet regeneratieve bedrijfssystemen is mogelijk maar sommige boeren hebben er moeite mee daarom is het advies om het te proberen op een paar hectares. Het is een kwestie van ‘mindset’ en een leertraject is noodzakelijk.

Workshop “kunstmatig intelligent”

Dhr. Harold Zoet, de landbouw-gedeputeerde van de BBB bij de Provincie Gelderland
Boerenslimheid, motivatie en intelligentie, komen allemaal bij elkaar om een boerenbedrijf te runnen en nu ook om de landbouw transitie in Gelderland vorm te geven. Maar de cijfers zijn hard: In Gelderland zijn er nu 6000 veebedrijven en dat is een afname van 33% in de afgelopen 10 jaar, en de verwachting is dat deze trend voorlopig door zet. En op die bedrijven zijn slechts 8% minder dieren in de afgelopen 10 jaar. De gemiddelde bedrijfsgrootte is dus toegenomen. Maar de teruggang in bedrijven, en dieren gaat door want 59% van de boeren heeft geen opvolger, en de gemiddelde leeftijd van de boeren is 56 jaar. Als gedeputeerde concludeert Harold Zoet dat er tot nu toe onduidelijk beleid hierop is, en er zijn vooral hindernissen om de regels te begrijpen en dan ook nog om uit te voeren. Wat is nu het lange termijn perspectief, hoe zit het met de toekomst van de boerenbedrijven en hun boterham.
In zijn betoog plaatst de gedeputeerde de boer tussen de twee ‘vuren’ van de markt en overheid: beide domeinen verwachten van alles van de boer en dat is vaak niet hetzelfde of opgelijnd. Wanneer we het over de transitie hebben van de landbouw, dan hebben we het niet alleen over boeren maar ook de overheid. En de markt. Samenwerking tussen markt, boer en overheid is de sleutel tot de transitie. De provincie kan een sterkere en sturende rol vervullen en boeren meer perspectief en armslag geven. Want wat betekent innovatie, extensivering, de stikstofnormen en is er genoeg grond voor de sector om producten te maken met een eerlijke prijs? Een vitale landbouw is nodig zonder negatieve effecten, waarbij regeneratieve landbouw een embedded begrip moet worden. De gedeputeerde zet ook vooral in op ondernemerschap en de verantwoordelijkheid (voor innovatie bijv.) die daarbij hoort. Maar ook de provincie zelf heeft huiswerk, want hoe om te gaan met bijvoorbeeld de vrijkomende agrarische bebouwing? En kunnen we in de provincie een grondbank opzetten om kavelruil te faciliteren. En de gedeputeerde doet een beroep op de kennis- en technologiepartijen om met relevante innovaties te komen, zoals sensoren en stalinnovaties. De innovaties moeten sneller tot stand komen en sneller opgepakt worden. Dat is cruciaal voor een transitie waarin een economisch duurzame landbouw de basis vormt voor leefbaarheid in het buitengebied.

Tamme van der Wal en Catharien Terwisscha van Scheltinga, van bestuur Nieuwe Netwerk

Initiatiefnemer voor de conferenties is het Nieuwe Netwerk. Het Nieuwe Netwerk heeft als doel om professionals in voedsel en omgeving met elkaar te verbinden, zodat we elkaar ondersteunen in het vinden van oplossingen. Dat doen we door bijeenkomsten te organiseren gericht op het creëren van handelingsperspectief: wat kun je doen!

Het Nieuwe Netwerk is een platform voor professionals in voedsel, landbouw en omgeving. Nieuwe Netwerk wil via netwerken de transitie naar duurzaamheid ondersteunen.
We verbinden professionals op een eigentijdse manier, dwars door organisaties, professies en leeftijden heen. Dat bied de mogelijkheid om samen meer te bereiken dan ieder voor zich. Een plek waar we onze kennis, telenten en netwerk delen.

Centraal staan:

• De thema’s voeding, landbouw, natuur, landschap, biodiversiteit, klimaat, water, inclusief en circulair.
• Moderne vormen van verbinden en ontmoeten, energie gevend, inspirerend en handelingsperspectief biedend.
• Zichtbaar maken welke deskundigheid, ervaring en oplossingen er al zijn en actief nieuwe verbanden leggen.